Αποκλεισμός εταίρου λόγω σπουδαίου λόγου -Προϋποθέσεις - Αρμόδιο Δικαστήριο - Διαδικασία
Ι. Κατά τη διάταξη της παρ. 1 του άρθρου 259 του Ν. 4072/2012 περί «Βελτιώσεως επιχειρηματικού περιβάλλοντος -Νέας εταιρικής μορφής -Σημάτων - Μεσιτών ακινήτων - Ρυθμίσεως θεμάτων ναυτιλίας, λιμένων και αλιείας και άλλες διατάξεις» με τον τίτλο «Λύση της (ομόρρυθμης) εταιρείας», η ομόρρυθμη εταιρεία λύνεται: α) με την πάροδο του χρόνου/διάρκειάς της, β) με απόφαση των εταίρων, γ) με την κήρυξή της σε πτώχευση και δ) με δικαστική απόφαση ύστερα από αίτηση εταίρου, εφ’ όσον υπάρχει σπουδαίος λόγος. Βάσει της διάταξης του άρθρου 259 παρ. 2 του Ν. 4072/2012, η αίτηση εκδικάζεται από το Μονομελές Πρωτοδικείο της έδρας της εταιρείας, κατά τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας. Από το συνδυασμό, δε, των διατάξεων του άρθρου αυτού με εκείνες των άρθρων 249 και 294, όπως ισχύουν, σύμφωνα με το άρθρο 330 του Ν. 4072/2012, συνάγεται ότι η ομόρρυθμη εταιρεία λύνεται με δικαστική απόφαση ύστερα από αίτηση εταίρου, εφ’ όσον υπάρχει σπουδαίος λόγος. Η δικαστική λύση της εταιρείας για σπουδαίο λόγο αφορά τόσο την εταιρεία αορίστου, όσο και την ορισμένου χρόνου. Ο σπουδαίος λόγος κρίνεται κατά τις περιστάσεις και σε συνάρτηση με τη γενικότερη οργάνωση της συγκεκριμένης εταιρείας, η οποία θα αποτελεί τον κύριο οδηγό για την εκτίμηση της σοβαρότητας της κατάστασης, που δημιούργησε ο προβαλλόμενος σπουδαίος λόγος. Οι λόγοι λύσης των προσωπικών εταιρειών, υπό το ισχύον δίκαιο του Ν. 4072/2012, διαφέρουν από αυτούς που γίνονταν δεκτοί κατά το προϊσχύσαν δίκαιο και καθορίζονται πλέον με κεντρικούς άξονες τη γενική αρχή της διατήρησης της εμπορικής επιχείρησης και το επιβεβλημένο απομάκρυνσης από τον απόλυτα προσωποπαγή χαρακτήρα των προσωπικών εταιριών. Μάλιστα, η εκ μέρους εταίρου καταγγελία της εταιρείας έχει πλέον απαλειφθεί ως προβλεπόμενος από το νόμο λόγος λύσης της προσωπικής εταιρείας, ισχύει όμως ως τέτοιος λόγος, εφόσον προβλέπεται στην εταιρική σύμβαση. Με βάση το σκοπό της διατήρησης της επιχείρησης, που διακατέχει το Ν. 4072/2012 το δικαίωμα δικαστικής λύσης της εταιρείας συνιστά έσχατο μέσο αντιμετώπισης της κατάστασης, που ανέκυψε με τη συνδρομή του σπουδαίου λόγου και εγείρεται, επομένως, μόνο σε περίπτωση, που δεν βρέθηκε άλλος τρόπος άρσης του αδιεξόδου και, δεδομένου, άλλωστε, του ότι, με βάση το σκοπό αυτό ακριβώς της διατήρησης της επιχείρησης προβλέπεται και δικαίωμα εξόδου του εταίρου, σύμφωνα με το άρθρο 261 του ως άνω νόμου, κατά το οποίο ειδικότερα ο εταίρος ομόρρυθμης εταιρείας αόριστου χρόνου, δικαιούται, εφ’ όσον δεν επιθυμεί τη συνέχιση της συμμετοχής του, να εξέλθει από αυτή με μονομερή δήλωση, που έχει διαπλαστικό χαρακτήρα, επιφέρει αμέσως τα αποτελέσματα της και είναι απευθυντέα προς τους λοιπούς εταίρους και την εταιρεία, η οποία στην περίπτωση αυτή δεν λύνεται, αλλά διατηρείται και συνεχίζει τη λειτουργία της, ενώ ο εξερχόμενος εταίρος εταιρείας αόριστου χρόνου, ανεξάρτητα από το εάν συντρέχει ή όχι σπουδαίος λόγος, έχει αξίωση για την καταβολή της πλήρους αξίας της συμμετοχής του, η οποία καταβάλλεται στο τέλος της εταιρικής χρήσης και σε περίπτωση μη συμφωνίας των εταίρων ως προς το ύψος της αξίας της συμμετοχής του, αυτό καθορίζεται, σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 264 παρ. 2 του Ν. 4072/2012, από το μονομελές πρωτοδικείο της έδρας της εταιρείας κατά τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας (ΑΠ 163/2023, ΑΠ 1089/2023). Εξάλλου, η ύπαρξη του σπουδαίου λόγου για τη λύση της εταιρείας θα πρέπει πάντως να έχει ιδιαίτερη βαρύτητα και σημαντικές επιπτώσεις στην ομαλή λειτουργία της. Ο σπουδαίος λόγος πρέπει κατά βάση να αναφέρεται στις σχέσεις της εταιρείας και όχι στο πρόσωπο των εταίρων, εκτός εάν στη συγκεκριμένη περίπτωση τα προσωπικά στοιχεία παίζουν πρωτεύοντα ρόλο, ιδίως όταν οι κακές, διαταραγμένες και με μόνιμο και εξακολουθητικό χαρακτήρα προσωπικές σχέσεις των εταίρων, είναι τέτοιας ποιότητας και έντασης, που καθιστούν αδύνατη την οργάνωση, οικονομική πορεία και λειτουργία της εταιρείας και οδηγούν σε αδυναμία εκπλήρωσης του σκοπού της, ώστε, κατ' αποτέλεσμα, να συνιστούν και αυτές οικονομικό λόγο. Έτσι, περιστατικά που συνιστούν σπουδαίο λόγο, υπό το πρίσμα των νέων διατάξεων που επικεντρώνουν στην οπτική της εμπορικής επιχείρησης, φορέας της οποίας είναι το νομικό πρόσωπο της εταιρείας, παρά στον προσωποπαγή συμβατικό εταιρικό δεσμό, είναι η κακή πορεία των εταιρικών υποθέσεων και η έλλειψη κερδών, η αθέτηση των εταιρικών υποχρεώσεων και η κακή διαχείριση των εταιρικών υποθέσεων, οι διαρκείς διαφωνίες, η έλλειψη συνεργασίας, ο κλονισμός της εμπιστοσύνης κλπ. και πάντα σε συνάρτηση με αποχρώντες οικονομικούς λόγους, που έχουν ως επακόλουθο, είτε την παράλυση της λειτουργίας, είτε την αδυναμία της εκπλήρωσης του σκοπού της (ΑΠ 1157/2022, ΑΠ 225/2022, ΑΠ 671 /2020, ΑΠ 473/2019, ΑΠ 37/2019, ΑΠ 1085/2018). Ο σπουδαίος λόγος πρέπει να υπάρχει όχι μόνο κατά το χρόνο άσκησης της αγωγής, αλλά και κατά το χρόνο συζήτησής της. Η κρίση του δικαστηρίου της ουσίας για τη συνδρομή σπουδαίου λόγου λύσης της εταιρείας, που είναι αόριστη νομική έννοια, υπόκειται στον έλεγχο του Αρείου Πάγου (ΑΠ 599/2021, ΑΠ 617/2021, ΑΠ 1085/2018).
ΙΙ. Περαιτέρω, σύμφωνα με το άρθρο 263 του Ν. 4072/2012 με τον τίτλο «Αποκλεισμός εταίρου»: «Αν συντρέχει στο πρόσωπο ενός εταίρου περιστατικό που θα δικαιολογούσε τη λύση της εταιρείας, σύμφωνα με την περίπτωση δ' της παραγράφου 1 του άρθρου 259, το μονομελές πρωτοδικείο μπορεί, ύστερα από αίτηση των λοιπών εταίρων, η οποία εκδικάζεται κατά τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας, αντί της λύσης της εταιρείας, να διατάξει τον αποκλεισμό του εταίρου». Σκοπός της διάταξης αυτής είναι η προστασία των λοιπών εταίρων και η διατήρηση της επιχείρησης. Ο αποκλεισμός του εταίρου συνίσταται στην ακούσια έξοδό του από την εταιρεία και αποτελεί αναγκαστική αποχώρησή του από αυτήν παρά τη θέλησή του. Επομένως, ουσιαστική προϋπόθεση για τον αποκλεισμό ενός εταίρου από την εταιρία είναι να συντρέχει στο πρόσωπό του σπουδαίος λόγος αποκλεισμού του, χωρίς να απαιτείται πλέον, υπό το πρίσμα του νέου νομοθετικού πλαισίου και υπαιτιότητα του εν λόγω εταίρου στη συνδρομή του ως άνω σπουδαίου λόγου. Επιπροσθέτως, η συνέχιση της εταιρείας με τη συμμετοχή του υπό αποκλεισμό εταίρου, λόγω της (υπαίτιας ή μη) συμπεριφοράς του, θα πρέπει να είναι δυσβάστακτη για τους άλλους εταίρους σε τέτοιο βαθμό, ώστε να κινδυνεύει η ομαλή λειτουργία ή η υπόστασή της (ΑΠ 225/2022, ΑΠ 671/2020, ΑΠ 473/2019). Ειδικότερα, η διάταξη του άρθρου 263 του Ν. 4072/2012 αποσκοπεί προφανώς να υποκαταστήσει τη ρύθμιση του άρθρου 771 του ΑΚ, που ισχύει επί αστικών εταιρειών και εφαρμοζόταν, μέχρι πρότινος και στις προσωπικές εμπορικές εταιρείες. Με τη ρητή πλέον δυνατότητα του αποκλεισμού του εταίρου στις προσωπικές εταιρείες, επήλθε η διαφοροποίηση του νόμου κατά δύο στοιχεία. Συγκεκριμένα, από τη σύγκριση των δύο διατάξεων, δηλαδή των άρθρων 771 Α.Κ. και 263 Ν. 4072/2012, προκύπτει η απουσία από το κείμενο της νεότερης διάταξης του άρθρου 263 Ν. 4072/2012 του στοιχείου της υπαιτιότητας στο πρόσωπο του υπό αποκλεισμό εταίρου και διευρύνεται η έννοια του σπουδαίου λόγου, που μπορεί να οδηγήσει σε αποκλεισμό, καθώς το άρθρο 771 ΑΚ αξιώνει ο σπουδαίος λόγος να ανάγεται στην παράβαση των εταιρικών υποχρεώσεων του υπό αποκλεισμό εταίρου, ενώ κατά το άρθρο 263 του Ν. 4072/2012 απαιτείται περιστατικό, που θα δικαιολογούσε την λύση της εταιρείας, κατ' άρθρο 259 παρ. 1 δ, ήτοι σπουδαίος λόγος, ο οποίος να συντρέχει στο πρόσωπο του υπό αποκλεισμό εταίρου (ΑΠ 1157/2022, ΑΠ 617/2021, ΑΠ 473/2019). Εξ άλλου, ο αποκλεισμός εταίρου είναι δυνατός και στις διμελείς εταιρείες, εφόσον ο σπουδαίος λόγος, που καθιστά αδύνατη τη συνέχιση της εταιρείας με τον αιτούντα, αφορά στο πρόσωπο του καθ' ου η αίτηση, αφού, μετά τον αποκλεισμό και μέσα στο τετράμηνο που ακολουθεί, ο εναπομείνας εταίρος μπορεί να συνεχίσει την εταιρεία με νέο εταίρο, σύμφωνα με το άρθρο 267 του ίδιου ως άνω νόμου, όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 27 του Ν. 4403/2016, που ορίζει ότι «Αν αποχωρήσουν για οποιονδήποτε λόγο ένας ή περισσότεροι εταίροι και παραμείνει μόνο ένας εταίρος, η εταιρεία λύνεται, εφόσον μέσα σε τέσσερις μήνες δεν δημοσιευτεί στο ΓΕ.ΜΗ. η είσοδος νέου εταίρου». Η θέση ότι δεν είναι δυνατός ο αποκλεισμός εταίρου σε διμελή εταιρεία, διότι, ενώ το δικαστήριο αποφασίζει τον αποκλεισμό του ενός εταίρου για να συνεχισθεί η εταιρική επιχείρηση, η συνέπεια αυτή εξαρτάται αποκλειστικά από τη βούληση του αιτούντος τον αποκλεισμό, έρχεται σε αντίθεση με την παραπάνω ρύθμιση του νόμου. Οι παραπάνω διατάξεις του άρθρου 267 βρίσκονται σε συστηματική ενότητα μέσα στον Ν. 4072/2012, επιτρέποντας την προσωρινή διατήρηση της εταιρείας, με σκοπό την εξομάλυνσή της, με την είσοδο νέου εταίρου. Συνεπώς, στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 267 που, κατά το γράμμα του, ρυθμίζει τις περιπτώσεις «αποχώρησης» «για οποιονδήποτε λόγο», χωρίς να διακρίνει ειδικότερα, εντάσσεται και ο αποκλεισμός εταίρου διμελούς εταιρείας. Με βάση το σκοπό της διατήρησης της επιχείρησης που διακατέχει τον Ν. 4072/2012, δεν πρέπει να αποκλείεται ο δικαστικός αποκλεισμός εταίρου διμελούς εταιρείας, όταν αυτός δεν έχει τη δυνατότητα συμμετοχής στην εταιρεία, επειδή π.χ. αδυνατεί να εισφέρει την εργασία του, όπως προβλέπει η εταιρική σύμβαση για όλους τους εταίρους (διότι έχει απωλέσει την επαγγελματική ιδιότητα που είναι απαραίτητη ή για άλλο λόγο) ή ενεργεί κατ' εξακολούθηση πράξεις εις βάρος του συμφέροντος της εταιρείας, π.χ. πράξεις ανταγωνισμού. Ζήτημα γεννάται, ωστόσο, για το ποιος θα είναι ο εταίρος αυτός που θα αποκλειστεί, ο οποίος, κατ’ άρθρο 264 παρ. 2 του Ν. 4072/2012, μπορεί να εγείρει αξίωση κατά της εταιρίας για καταβολή της πλήρους αξίας της συμμετοχής του σε αυτή, σύμφωνα, δε, με το άρθρο 255 του Ν. 4072/2012 και το καταστατικό της εταιρίας, μπορεί να αξιώσει ισόποσο με τον συνέταιρό του μερίδιο από τα κέρδη αυτής για το χρονικό διάστημα που συμμετείχε στην εταιρία. Και τούτο διότι, στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να συνεκτιμηθεί ο κίνδυνος να εκμεταλλευθεί ένας εταίρος τη δυνατότητα που του παρέχουν οι σχετικές διατάξεις, προκειμένου να θέσει εκποδών τον μέχρι τότε συνεταίρο του, στερώντας του τις απολαβές που θα του απέφερε η συμμετοχή του σε μια κερδοφόρα εταιρία στο μέλλον (ΑΠ 1313/2024, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).
12 Δεκεμβρίου 2024
Παναγιώτης Στ. Γουνελάς
Δικηγόρος στον Άρειο Πάγο &
Πτυχ. Οικονομικών Επιστημών Ε.Κ.Π.Α